Strefa wiedzy
Kiedy powstała wycinanka polska?
Trudno jest nakreślić dokładne ramy czasowe powstania wycinanki. Józef Grabowski, który przeprowadził studium badawcze, stwierdził, że już w połowie XIX wieku istniał zwyczaj dekorowania izb papierowymi ozdobami w domach chłopskich. Etnolog i historyk sztuki Aleksander Błachowski opisuje, że już w 1-wszej połowie XIX wieku pojawiały się firanki papierowe. Oprócz tego, ozdabiano papierem ramy obrazów i lustr. Problem z określeniem momentu powstania wycinanki związany jest z tym, że dopiero na początku XX wieku, wycinanką zainteresowali się specjaliści (etnografowie, historycy, artyści, kuratorzy). Powstały pierwsze publikacje popularyzujące wycinankę, organizowano pierwsze wystawy w Polsce i z zagranicą. Niestety odbyło się to już, gdy wycinanka polska zaczęła zanikać. Ludzie ze wsi rezygnowali z własnej twórczości, chętnie natomiast przyjmowali trendy miejskie.
Gdzie można było zobaczyć wycinankę?
Wycinanka (wystrzeganka) występowała powszechnie w większości regionów etnograficznych Polski. W zaborze pruskim była najmniej spopularyzowana. Wycinankę można było zobaczyć w chatach chłopskich. Wieszano ją na oknach, na nitce pod powała, bielonych ścianach oraz belkach. Wykonywano je najczęściej przed Wielkanocą. Usuwano ze ścian wycinanki z poprzedniego roku i zawieszano nowe. Stare zawieszano w kuchni, aż na końcu trafiały do obory, gdyż jak wyjaśniła jedna z wycinankarek- „bo bydle musi mieć ustrojone we święta” (za Anielą Chmielińską „Księżacy”).
Kto wykonywał wycinanki?
Tradycyjną rolą kobiet było dbaniem o wygląd domów, stąd tez kobiety wiejskie w różnym wieku zajmowały się wycinanką. Od tej reguły były wyjątki. Prace Ignacego Dobrzyńskiego stanowiły poważny wkład w rozwój wycinanki polskiej. Ponadto, wycinanką ludową zajmowali się najczęściej ludzie niemajętni, którzy najmowali się do służby u gospodarzy. Józef Grabowski ujął to następująco: ”Podtrzymywali ją właśnie ci „nieważni”, dla których była niejednokrotnie jedyną ucieczką od przygniatających ich trosk i główną radością życia.” (str. 34) Bogatsi mieszkańcy wsi raczej z przymrużeniem oka patrzyli na radosną twórczość lokalnych artystek. Dopiero, gdy miastowi ulegli fascynacji wycinankami, twórczość wycinankarek zdobyła respekt i szacunek. Wycinanie cacuszek z papieru nigdy nie wymagało posiadanie specjalistycznej wiedzy. Robiono to na swoje potrzeby. Zmieniło się to po II wojnie światowej, gdy głównymi odbiorcami wycinanki byli mieszkańcy miast. Wtedy to, najbardziej wyspecjalizowane, ale nie w sensie formalnym, mieszkanki wsi zajmowały się wycinankami. Niejednokrotnie wycinanie w papierze stanowiło jedyne źródło ich utrzymania. Wycinanka od tej pory traciła swój pierwotny urok. Na kształt wycinanek mieli już wpływ profesjonaliści z dużych miast.
Czy wycinanka jest gałęzią sztuki typowo polską?
Nie, na terenie Polski istniała już wcześniej wycinanka żydowska. Ponadto sztuka wycinania z papieru istniej w wielu innych krajach (Ukraina, Białoruś, Chiny, Niemcy, Skandynawia, Meksyk). Wycinanka polska na tle innych wycinanek odznacza się oryginalnością oraz różnorodnością form. Najlepiej wyraził się znawca tematu etnolog Błachowski” (…) w tym miejscu muszę dla jasności powiedzieć od razu, że nie widzę argumentu podważającego wartość polskiej ludowej wycinanki jako dziedziny sztuki rewelacyjnej pod względem artystycznym”.
Czym inspirowały się wycinankarki wykonując swoje prace?
Etnolodzy zgodnie twierdzą, że inspiracje mogły być różnorodne. Mogło to być malarstwo, pieczęcie urzędowe, fabrycznie robione produkty, dzieła sztuki, które znajdowały się w kościołach, a które, w przeciwieństwie do dworów, były dostępne dla zwykłego mieszkańca wsi. Wzorów szukano także w otaczającej przyrodzie. Wskazują na to powtarzające się elementy naturalistyczne.
Błachowski zwraca uwagę na wycinankę żydowską, jako źródło inspiracji. Wycinanka żydowska na ziemiach polskich istniała o wiele wcześniej niż polska. Żydzi zawieszali je w oknach w okresie święta Sukkot (Święto Namiotów). Wycinanka polska wypracowała inne wzornictwa i miała charakter dekoracyjny, a nie religijny, tak jak w przypadki wycinanki żydowskiej, jednak jest prawdopodobne, że sama technika wycinanki, a więc składanie papieru i wycinanie, wzięła swój początek z sztuki żydowskiej. Istnieje taka anegdota o rabinie, który chciał przepisać Torę, a ponieważ była sroga zima i atrament zamarzł, zaczął wycinać literki hebrajskie za pomocą nożyc.
Inne podobieństwa jakie można zauważyć w wycinance polskiej i żydowskiej, to to, że wycinano na białym papierze w okresie, gdy glansowany papier kolorowy był mało jeszcze dostępny. Istnieje także zbieżność motywów. Wycinanki polskie na planie koło (rozeta) przypominają wycinanki żydowskie zwane rajzelech (rojzelach). Wspólnym motywem jest „drzewo życia”, czy kształt jeźdźca na koniu. Wreszcie obie wycinanki zaczęły zanikać na skutek przemian społecznych, ekonomicznych i nowych prądów artystycznych oraz nowych wartości estetycznych.
Jak wykonuje się wycinanki?
Jeśli mamy ambicje wykonywać wycinanki w sposób tradycyjny, to musielibyśmy zaopatrzyć się w nożyce do strzyżenia owiec. W pasmanteriach za niewielkie pieniądze można dostać nożyce do cięcia nici. Przypominają swą budową te do strzyżenia owiec. Są za to lekkie i łatwo dostępne. Możemy też nie dziwować i użyć zwykłych nożyczek do papieru. Niektórzy do wycinania małych detali potrzebują nożyczek do paznokci. Należy uważać, aby przy cięciu nie naciskały zbyt długo na kciuk.
Jeśli chodzi o papier, to korzystamy z papieru cienkiego o małej gramaturze np. 80-120, czyli zwykły papier kolorowy do wycinanek, który można nabyć w sklepie papierniczym powinien nam wystarczyć. Może być błyszczący lub matowy. Musimy pamiętać, że papier składamy na cztery, osiem lub więcej części i dlatego czym cieńszy papier tym lepszy. Jeśli papier składamy na połowę, tak jak w wypadku wycinania lelui, to możemy pozwolić sobie na papier o większej gramaturze. Dobrze jest pamiętać o robieniu sobie przerw. Zbyt intensywne wycinanie może powodować ból w przegubach rąk. Taka dolegliwość może trwać nawet kilka tygodni. Do wycinanek potrzebny będzie nam także klej do papieru. Ciekawostką jest to, że kiedyś we wsiach, gdy nie było kleju, posługiwano się białkiem kurzym, tudzież robiono klej własnej roboty z mąki.
Jakie są rodzaje wycinanek?
Najbardziej znanym motywem w wycinance polskiej to „drzewko życia”. Drzewko w najróżniejszych regionach etnograficznych były różnie nazywane: leluja, zielko, rózga. Charakteryzują się one jedną osią symetrii oraz występowaniem motywów roślinnych (drzewo, rośliny doniczkowe) i zwierzęce (koguty). Ten ostatni motyw zadomowił się na dobre w wycinance ludowej. Spośród wszystkich zwierząt, to właśnie ptaki zyskały sobie najwięcej sympatyków. Kształty kur, kogutów, gołębi, pawi spotykamy częściej niż jakiekolwiek inne zwierzęta. Warto zaznaczyć, że kogut w sztuce ludowej miał znaczenie symboliczne. Odmierzał czas, ponieważ budził domowników o wschodzie słońca, także posiadał moc wróżebną, gdyż swym pianiem miał obwieszczać ważne wydarzenia( Piotr Idziak). W wycinance ludowej pojawiają się pojedynczo wycięte koguty, jednak mogą one także występować zwielokrotnione, tworząc coś na kształt łańcuszków. Takie powtarzające się kształty w jednej linii nazywane są kozokami (lub kozakami). Gdy mamy do czynienia z sylwetką kobiecą to będą już nazywane lalkami. Następnym rodzajem wycinanek to gwiazdy (lub gwiozdy) oraz kwadraty. Komponowane są symetrycznie. Mogą być jednobarwne lub wielobarwne. Najczęściej spotykane są te, z wzorami roślinnym oraz geometrycznymi. Na szczególną uwagę zasługują także tasiemki, kapotki, mazury. Są to najczęściej dwie wstęgi wycięte z papieru (choć w przypadku mazurów spotykane także więcej) połączone u góry, natomiast dolne końce są lekko oddalone od siebie. Tego rodzaju wycinanki są wielowarstwowe i wielokolorowe. Dominują motywy roślinne i geometryczne. Inną formą wycinanek to firanki. Posiadają wzory geometryczne, roślinne, ażurowe o kolorze białym, co jest już czymś zupełnie niespotykanym. Kodry to wycinanki, które różnią się diametralnie od wspomnianych powyżej. Nie posiadają motywów abstrakcyjnych. Ich zadaniem jest przedstawienie scenki rodzajowej, np. praca na roli, święta, obrzędy we wsi, zabawy wiejskie. Taka wycinanka w przeciwieństwie do poprzednich budowana jest na planie prostokąta.